آیین مانوی

مانی فردی ایرانی بود، که نسب آن به اشکانیان می‌رسید. او در سال ۲۱۶ میلادی در نزدیکی شهر تیسفون به دنیا آمد. زمانی که ۶ سال داشت به همراه پدرش به یکی از فرقه‌های مسیحی آن زمان پیوست. اما بعدها مانی ادعا می‌کرد، که در سن ۱۲ و ۱۴ سالگی فرشته خداوند بر او ظاهر شده است و پس از آن او خود را یکی از پیامبران آسمانی به منظور هدایت مردم معرفی کرد. مبنا و اصل آیین مانوی بر دو خداپرستی یا دو خدایی بنا شده است. در این آیین همانند آیین دیگر باور به خداوند وجود دارد، با این تفاوت که در کنار خداوند نور، که خدایی مهربان و بخشنده است، خدای ظلمت نیز به عنوان منشا تاریکی و تمام ناپسندی‌ها وجود دارد. در آیین مانوی انسان‌ها هم دارای دو بعد نور و تاریکی هستند و انسان‌ها باید به بعد نورانی خود توجه کنند و بعد مادی خود را فراموش کنند. به اعتقاد مانی‌ها در پایان جهان نور بر ظلمت برتری می‌یابد و سرانجام روح انسان که منشأ نور خداوند است از جسم مادی رها می‌شود و به سرزمین روشنایی باز می‌گردد. آیین مانوی آمیزه‌ای از دین‌های مسیحیت، زرتشتی، بودایی و گنوسی بوده و اشتراکات زیادی هم می‌توان در این ادیان با هم دید. اما در سه چیز اصلی آیین مانوی با دیگر ادیان تفاوت دارد. مانی در عین قبول داشتن نبوت عیسی مسیح، نبوت موسی را رد می‌کند و به جای توحید به ثنویت "وجود دو خدای خیر و شر" معتقد بود و همینطور به جای معاد معتقد به تناسخ و یا سمسارا بود. پیروان این آیین به دو گروه گزیدگان و نیوشان تقسیم می‌شدند. گزیدگان به افرادی گفته می‌شد، که رسالت آنها سفر به کشورها و مناطق مختلف به منظور تبلیغ آیین مانوی بود و نیوشان کسانی بودند از طبقه عام جامعه که از پیروان مانی به شمار می‌آمدند و فرامین دینی برای این دو گروه متفاوت بود. گزیدگان اجازه ازدواج و فرزندآوری نداشتند و همچنین باید از خوردن گوشت و داشتن برده پرهیز می‌کردند. اما برای نیوشان فقط امکان یک بار ازدواج وجود داشت. می‌توانستند از گوشت استفاده کنند، اما به شرط آنکه خودشان آن حیوان را ذبح نکرده باشند و می‌بایست از بت پرستی، دروغ، زنا، بخل، کشتن، دزدی و سحر و جادو پرهیز کنند. در آیین مانوی اصول دهگانه‌ای وجود دارد، که رعایت کردن این اصول چه برای گزیدگان و چه برای نیوشان واجب بود، که از آنها می‌توان به ایمان به خدا و بزرگی اش، دوستی، بردباری، عقل، راستی، شادی و مهربانی، پاکدامنی و عفت اشاره کرد. مانوی‌ها ۴ نماز روزانه داشتند، که دو بار در روز رو به خورشید و دو بار در شب رو به ماه انجام می‌شد، که برای انجام نماز آنان باید با آب مسح می‌کردند. همچنین در این آیین دو نوع روزه وجود دارد، یکی از آنها دو روز کامل و دیگری از صبح تا غروب بود، که زمانش بر اساس دیده‌های نجومی تعیین می‌شد. یکی از مهم‌ترین اعیاد در این آیین عید "بما" نام دارد، که در پایان ماه روزه داری برگزار می‌شد. در این روز پیروان این آیین تصویر مانی را در دست می‌گرفتند و به گناهان خود اعتراف می‌کردند. به اقامتگاه پیروان آیین مانی "مانستان" گفته می‌شد، که دارای ۵ تالار بود، که یکی از این تالارها به روزه‌داران و دعاهای آنان اختصاص داشت. شیوه تدفین در آیین مانی بسیار متفاوت از دیگر آیین است. مانی‌ها مردگان خود را برهنه دفن می‌کردند و همچنین در آیین مانی مشت گره کرده نشانه اتحاد و بوسیدن یکدیگر نشانه همدلی است. مانویان در نشر عقاید و خلاقیت‌های ادبی و شاعرانه خود بسیار کوشا بودند. آغاز نوشتن و ثبت آثارشان با خود شخص مانی آغاز شد. او خط مانی را بر اساس خط آرامی اقتباس کرد. مانی آثار خود را به دو زبان فارسی میانه و سریانی به تحریر در می‌آورد. موسیقی، نقاشی و خط خوش میان مانویان بسیار رایج و امری پسندیده به شمار می‌رفت. آنان آثار خود را بر روی چرم می‌نوشتند و سپس با طرح و رنگ آنها را تزیین می‌کردند و به همین جهت آنان به نگارگری شهره بودند. از مجموعه آثار مانوی که دست نوشته خود مانی است، می‌توان به هفت کتاب که به گویش آرامی شرقی است اشاره کرد. از اصل این آثار اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و برخی معتقدند که ترجمه‌هایی از این آثار هنوز وجود دارد. این آیین در ایران در دوره ساسانیان گسترش فراوانی داشته بود و در مدت کوتاهی در بعضی از مناطق خاورمیانه، اروپا، شمال آفریقا، هند و چین توانست گسترش پیدا کند. مانویان برای گسترش آیین خود شیوه خاصی را در پیش گرفته بودند، آنان در هر منطقه جغرافیایی که می‌رفتند نام خدا و ایزدان و اهریمنان اصلی دین را با حفظ ویژگی‌های آنان به نام اساطیر و شخصیت‌های آن منطقه در می‌آوردند و به این صورت پیروان جدید با این دین احساس بیگانگی نداشتند. همچنین مانی در مورد آیین خود این چنین می‌گفت: دینی که من برگزیدم از دیگر دین پیشینیان به ده چیز برتر و بهتر باشد، دین پیشینیان به یک شهر و یک زبان بود، پس دین من چنان است، که به هر شهر و همه زبان‌ها پیدا خواهد بود و به کشورهای دور آموخته خواهد شد. سرانجام در زمان حکومت بهرام یکم در اثر تحریکات "کرتیر یا کردیر" روحانی بلندپایه زرتشتی فرمان به دار آویخته شدن مانی صادر شد و پس از این واقعه پیروان مانی به دلیل عدم احساس امنیت به سایر ممالک ساسانی در چین و روم مهاجرت کردند. اگرچه این آیین دیگر وجود ندارد، اما به اعتقاد برخی کارشناسان ادیان هدف مانی از ارائه چنین آیین تلفیقی، اجتناب مردم جهان از جنگ و تقابل‌های مذهبی بوده است. به اعتقاد مانی در بطن تمام ادیان باورهای مشترکی همانند باور به وجود آفریدگار هستی، انجام کار نیک و دوری از بدی، خودداری از قتل و خونریزی، پایبندی به عهد و پیمان وجود دارد